Jon Gerediagari elkarrizketa egin diote Hitzen Uberanen, Ganbilan argitaratutako Dama liburuaz. Jarraian irakurri dezakezue osorik.
Jon Gerediaga idazleak Dama antzezlana argitaratu berri du Ganbila antzerki bildumaren barruan, Susa eta EHAZE argitaratzaileen eskutik. Bertan, Edith Södergran poetaren lana izan du oinarri, antzerki mota ezberdinetatik edaten duen lana osatzeko.
Ezagutu dizkizugun lehenengo liburuak antzerkikoak izan ziren, baina Antzerkiola Imaginarioa-FTIko idazle gisa kolektiboki sinatutakoak izan ziren guztiak. Hauxe dugu zeuk bakarka sinatutako lehenengo antzerki liburua. Zer aldatu da, bide horretan?
Antzerkiolako garaian sorkuntza-lan kolektiboan aritzen ginen. Noski, bakoitzak bere esparruan egiten zuen lan: jantziak, argiak, argazkiak, atrezzoa, eszenografia, aktoreak, testua, zuzendaritza, eta abar. Eta orduko testuetan ere, beste “dramaturgia” guztietan bezala, zuzendariaren, edo aktoreen, edo taldeko besteen iritziek eragina zuten testuaren bilakaeran. Orduan erabaki genuen testugintzan ibiltzen ginenok modu kolektiboan argitaratzea testu haiek, Antzerkiolaren ikuspegi kolektiboaren mesedetan. Liburu-azaletan behintzat idazleok ez genituen gure izenak ipini. Aldiz, azken testu honek ez du halako bilakaerarik izan. Idatzi eta gero ez da antzerki-talde baten ikuspegi kolektiboaren filtrotik pasatu.
Tartean, hala ere, argitaratu ez arren, antzerkirako idatzi idatzi duzu. Besteak beste, Artedramak taularatutako Etxekoak, edo Khea Ziaterrekin egindako kolaborazioak… Egun erraza egiten zaizu bakarka, taldetik urrun, antzerkia idaztea?
Lehenik eta behin, argitu nahiko nuke Khea Ziaterren nik ez dudala sekulan testu originalik idatzi. Nik dakidala, nire lehengusuak, Alex Gerediagak sortu ditu testu guztiak gazteleraz. Askotan Mikel Somiñona (M. Lentote) poetaren laguntzarekin. Nik itzultzaile lana besterik ez dut egin Khea Ziaterren, hau da, euskarara ekarri ditut haien testuak. Etxekoak izan zen kolektibo baten iritziak aintzat hartuz idatzi nuen azkeneko antzezlana. Gaur egun, ordea, nekeza egiten zait talde lanean aritzea, erosoago sentitzen naiz bakarka lanean.
Poeta gisa ibilbide oparoa egin duzu azken urteetan, eta liburu honek harreman estua du poesiarekin, hala forman nola edukietan. Kasualitatea, edo ibilbideen nolabaiteko konfluentzia?
Ez dakit esaten nola iritsi naizen nagoen lekuraino. Ez daukat ikuspuntu orokor hori, ez dut distantziarik hartu oraindik. Nik antzerkian hasi baino lehen idazten nuen poesia, eta kasualitate batzuen ondorioz antzerkigintzak harrapatu ninduen. Baina lehenago, bitartean eta ondoren ere, poesia izan da beti nire heldulekua. Egia esan, Dama antzezlanean pertsonaia nagusia poeta da, eta haren bitartez, poesia bera bihurtu da antzezlanaren ildo nagusietako bat. Poesia bera gai bilakatuta. Agian arrazoi duzu bi bide horiek antzezlan honetan batu egin direla esatean.
Liburu hau posible litzateke poeta gisa egin duzun bidea gabe?
Ez, ez dut uste. Ez dut uste, adibidez, Edith Södergranen poemak baloratzeko kapaza izango nintzatekeenik ni ere poesian murgilduta biziko ez banintz. Baina, esango nuke, liburu berri bakoitza idazteko, aurretik bizi izandako guztiak baduela eragina, ez soilik idatzi edo irakurri duzunak. Pertsona bezala bizitzan izan dudan bilakaerak erabat baldintzatu izan du betidanik nire lana. Idazten dudana nire bizitzaren parte da. Ezingo nuke idatzi bizirik eta aldi berean bizitzari adi egon gabe. Baina egia da poesiaren hizkuntza lehen baino hobeto ezagutzen dudala, eta horrek erraztasuna eman dit istorio hau kontatzeko orduan.
Kazetari honi ezezaguna zitzaion Edith Södergran poetaren obra ardatz hartuta idatzi duzun Dama. Nondik nora ezagutu zenuen egile hau, nondik nora haren obrarekiko interes sakona?
Södergranen obra osoa biltzen zuen liburu bat erosi, eta berehala ikusi nuen poeta handi baten aurrean nengoela. Halabeharrez poesia idatzi behar duen horietako bat. Eta halako poeta handi bat aurkitzen dugunean, iruditzen zait haren obra osoa arketipo eta ofizio zahar baten eguneratzea baino ez dela. Poetaren ofizioa oso zaharra da, mito zaharren sortzaileak eta kontalariak izan ziren lehenak. Poeta handiak Homero, Pindaro edo Virgilioren leinukoak dira, bokazio eta zeregin bertsua betetzen dute, arketipo berberaren partaide dira. Mitoak birsortzen eta eraldatzen eta berritzen dituzte etengabe. Södergran horietako bat iruditzen zait. Gazte hil zen, ez zuen idazteko ia denborarik izan, baina bere obran argi ikus daitezke beste poeta handi batzuetan antzematen ditugun bizimina, pathos tragikoa, sentsibilitatea, edo maitasunaren indarra, besteak beste.
Bere poema zatiak euskaratu eta dialogoetan tartekatuta txertatu dituzu, Södergran bera pertsonaia bilakatuta, haren ahapaldietan. Zeren arabera joaten zinen euskaratzen eta txertatzen bere bertsoak?
Nik ez dut aski ezagutzen Södergranen biografia, baina, egia esan, ez dut horrelakorik behar izan Dama idazteko. Bere poemak irakurriz soilik, kronologikoki gainera, iruditu zitzaidan posible zela poetaren arketipoaren istorio tragikoa berregitea, baina elementu komiko batzuk tartekatuz. Alde batetik, historiaren karga arintze aldera, eta bestetik, nik neuk ere poeta bezala ditudan nire mamuak uxatzeko esperantzaz. Hau da, berriz ere kontatzea poetaren arketipoaren istorioa. Kasu honetan, Edith Södergranek idatzitako hitzei jarraituz, bai, baina aldi berean Plath, Hölderlin, Lorca eta beste hainbat poeta handien bizitzaren eta bokazioaren hezurdura sinbolikoa aurkeztuz. Dama antzezlaneko pertsonaia nagusiak esaten dituen hitzen %99 Edith Södergranen poemak dira, edo poema zatiekin egindako puzzleak. Södergranen 60 bat poema euskaratu nituen hortik materiala atera ahal izateko. Södergranen hitz horien inguruan agertzen diren bestelako pertsonaiak eta egoerak eta elkarrizketak asmatutakoak dira. Baina hor ere patroi sinboliko batzuk agertzen dira, poeta askoren eta, oro har, ameslari askoren bizitzetan presente dauden mugarriak. Patroi horiek agerian uzten zituzten poemak edo poema zatiak aukeratu nituen dama izeneko pertsonaiaren hitzak atontzeko.
Dama haratago doa, hala ere: poesiagintzaren, poetaren figuraren, edertasunaren eta egiaren inguruko gogoeta dakar. Zergatik zen egile hau aproposa horri guzti horri buruz hitz egiteko, eta ez beste edozein?
Södergran aproposa da poeta handia delako, bere indar eta hauskortasun guztiarekin. Baina, esan bezala, mundu zabaleko beste poeta batzuen hitzekin ere halako istorio bat eraiki daiteke.
Liburuaren bitartez, zein neurritan egin duzu poesiaren inguruko autogogoeta pertsonal bat?
Uste dut, sinboloak benetan ulertzeko, haien indar eragilea non datzan jakiteko, norberak sentitu behar izan du sinbolo horien eragina, neurri apalagoan bada ere. Lanean agertzen diren azpi-korronte batzuek nire bizipen pertsonaletara eraman naute ezinbestean. Hala ere, testugintza dramatikoari dagozkion lanabesak eta trikimailuak ere erabili ditut, egoerak eta elkarrizketak deformatuz, bortxatuz, esajeratuz, parodiatuz, eta abar. Dama ez da Södergranen biografia bat, ezta nirea ere. Baina ez nuke esango bertan agertzen dena arrotza zaidanik.
Antzezlanari dagokionez, aipatu dugu poesiak presentzia handia duela, baina teatro korronte eta estilo anitzen oihartzunak ere topatu daitezke lerro artean: absurdoa, “egoera”ren zama, esperoa, umorea, parodia… ariketa kontzientea izan da, edo naturala?
Bietatik apur bat. Alde batetik, idazle batek ezagutu behar ditu bere ofizioaren oinarrizko lanabesak, arotz batek mailua edo zizela zer diren jakin behar duen bezalaxe. Eta, bestalde, idazketa prozesua ez da ariketa matematiko edo estilistiko bat non lanabes eta formula batzuk aplikatzen diren emaitza zehatz batera iristeko. Sormenak badu beste alde bat kontrolatu ezin daitekeena. Inspirazioa eta transpirazioa, artea eta ofizioa, biak behar dira idazteko. Eta biak erabiltzen direnean ere emaitza ez dago beti bermatuta. Baina erreminta horiek barneratuta egon behar dute, arotzak ez du pentsatzen, “hau mailua da, hau zizela”. Besterik gabe mailukada bat jotzen du, edo egur zati bat zizelkatu, modu ahalik eta naturalenean.
Irakurtzen duzu antzerkia, eragiten dizu beste egileren obrarik?
Egia esan ez da gehien irakurtzen dudan generoa, baina antzerki zalea naiz. Kasu honetan, adibidez, eredugarria iruditu zitzaidan, besteak beste, Ionescoren Errinozerontea antzezlanean nola nahasten diren elementu tragikoak eta komikoak. Bestetik, Dario Fo-ren antzezlanetan agertzen den misterio bufo delakoa ere buruan izan dut, hau da, azalpen hertsirik gabeko egoerak, eta gertaerak, eta metamorfosiak planteatzea, interpretazio irekiak ahalbidetzeko. Horiek erreminta dramatikoak dira, arotzaren mailua eta zizela. Beste asko daude, noski, eta oraindik asko daukagu ikasteko.
Eromenaren gaia ere presente dago liburuan, gaixotasunarena, itxialdiarena, jendartean integratzearena. Poeta inguruaren lekuko zehatza da, eta era berean, badirudi guztiak gainditu arte eragiten diola. Gai hauek zure lehengo poesia liburura eraman gaituzte ezinbestean, Fitola balba karpuki tui. Ziklo bat itxi da, nolabait?
Ez dut ikusten ziklo baten itxierarik, edo ziklo berri baten hasierarik, edo halakorik. Ez dut gehiegi pentsatu, ez dut atzera begiratu behar baino gehiago. Iruditzen zait bidean aurrera noala, eta batzuetan biraka ere bai, leku eta gai berdinetara itzuliz, baina ikuspegia aldatuta, begirada aldatuta.
Bestetik, liburu hura estuki lotua zen, poesia moldeetan, antzerkiari eta FTIk lantzen zuen estetikari. Gerora, zure poesiak beste bilakaera bat hartu du, poesia molde ezberdinak landu dituzu, arnas luzekoak zein arnas laburrekoak, azkenaldian natura eta minimalismo zabal batean kokatuak… Fitola balbaren nolabaiteko ifrentzua da Dama?
Agian halaxe izango da, ez dakit, irakurleren bat hala ikusten badu agian arrazoia izango du. Egia esan, Dama idazterakoan, ez dut buruan izan Fitola Balba, Karpuki Tui liburua. Bestalde, egia da, lehen esan bezala, bata zein bestearen egilea pertsona berbera dela, nik ezin dut, zorionez edo zoritxarrez, nire burutik askatu eta beste idazle bat izan. Eta, noski, denboran zehar aldaketak, zikloak, aurkiak eta ifrentzuak bizi izan ditut, guztiok bezala. Agian obretan ere ageriko dira halako lorratz eta zubiak, baina nik ez ditut aztertu ikuspegi horretatik.
Nola irudikatzen duzu Damaren balizko taularatze bat?
Nik antzezlan bat idatzi izan dudan bakoitzean beti irudikatu izan ditut, nire baitan, nire gobernurako, taularatzeko erabiliko nituzkeen elementuak: giroa, jantziak, lekuak, egoerak, ekintzak… Horrek asko laguntzen dit pertsonaiek beren kabuz hitz egin dezaten, libre. Horretarako, beti idatzi izan ditut akotazio nahiko zehatzak, eta abar. Hala ere, normalean, gero taldearen eta zuzendariaren esku uzten nituen gauza guzti horiek aldatzeko erabakia. Ni ez naiz antzerki zuzendaria, eta momentuz ez daukat zuzendari izateko inolako asmorik. Eta ez daukat ere antzerki konpainiarik. Beraz, ez dago nire esku lan honen taularatzea. Dama idatzita zegoenean, batzartu ginen lagun eta lankide batzuk lana taularatzeko akordio batera iristeko asmoz. Ez genuen akordiorik lortu, eta, egia esan, oraindik ez dut ulertzen zergatik. Dena den, edizio honekin, nire lana bukatutzat ematen dut, eta oso eskertuta nago. Orain bere bidea egin dezala. Agian, batek daki, antzerki zaleren batek irakurriko du eta taularatzeko gogoa izango du. Baina, esan bezala, eskerrik asko Ganbila eta Susako arduradunei, zeren eta, testua argitaratzearekin soilik pentsatzen dut nik esan beharrekoa dagoeneko idatzita dagoela testuan bertan.